'Rối như tơ' chuyện BHXH: Người lao động 'vướng bận' lương hưu thấp dù đóng bảo hiểm tới 32%?

Theo thông tin từ Tuổi Trẻ, 13 hiệp hội vừa có đề xuất giảm tỉ lệ đóng bảo hiểm xã hội (BHXH) hằng tháng vì cho rằng tỉ lệ đóng BHXH tại Việt Nam rất cao.

Cụ thể, văn bản của 13 hiệp hội về dự thảo Luật BHXH (sửa đổi) nêu rõ, mức đóng năm 2007 là 23% song từ năm 2017 tăng lên thành 32%. Và lương tối thiểu vùng năm 2022 cao gấp 10 lần so với thời điểm 2007. 

13 hiệp hội còn so sánh Malaysia chỉ đóng 16,5%, Ấn Độ thấp hơn là 15,25%, tiếp đến là Indonesia (10,26%), Thái Lan (5%).

Khác với mức đóng hiện tại và trong dự thảo Luật BHXH là 32%, trong văn bản đề xuất, các hiệp hội cho rằng người lao động chỉ nên đóng 6,5% gồm 5% BHXH, 1% bảo hiểm y tế (BHYT) và 0,5% bảo hiểm thất nghiệp (BHTN). Trong khi đó, người sử dụng lao động đóng 17,5% gồm 15% BHXH nói chung (gồm hưu trí, ốm đau thai sản và tai nạn lao động - bệnh nghề nghiệp hiện nay), 2% BHYT, 0,5% BHTN. 

Các hiệp hội nhận định tuy giảm tỉ lệ đóng BHXH nhưng người lao động vẫn đảm bảo lương hưu và có thể đáp ứng nhu cầu chi tiêu cuộc sống.

Về con số 32%, một thành viên ban soạn thảo Luật BHXH (sửa đổi) lý giải con số này là dựa trên tiền lương căn cứ đóng BHXH chứ không phải tổng thu nhập. 

Ví dụ, một người lấy căn cứ đóng BHXH hằng tháng là 5 triệu nhưng thu nhập thực tế cao hơn do phụ cấp như ăn ca, thưởng sáng kiến, hỗ trợ xăng xe không tính đóng BHXH. 

Cụ thể, người lao động đóng 10,5% gồm 8% hưu trí, 1,5% BHYT và 1% BHTN. Trong khi đó, người sử dụng lao động đóng 21,5% gồm 14% hưu trí, 3% ốm đau thai sản, 3% BHYT, 1% BHTN và 0,5% tai nạn lao động - bệnh nghề nghiệp. Như vậy, tỉ lệ đóng của hai bên là 32%.

Liên quan đến vấn đề đóng bảo hiểm xã hội thấp, lương hưu sẽ thấp, dẫn tin từ VnExpress, ông Nguyễn Duy Cường, Vụ phó Bảo hiểm xã hội, cho rằng giảm tỷ lệ đóng BHXH đồng nghĩa phải giảm tỷ lệ hưởng các chế độ, trong đó quan trọng nhất là tỷ lệ hưởng lương hưu, khiến giá trị thực mức hưởng các chế độ BHXH khác của lao động còn thấp hơn so với hiện hành. Đề xuất của các hiệp hội doanh nghiệp không phù hợp với điều kiện, bối cảnh thực tiễn hiện nay của Việt Nam.

Việt Nam có tỷ lệ đóng BHXH cao so với một số nước trong khu vực, tỷ lệ hưởng lương hưu tối đa 75%, tương ứng 30 năm tham gia BHXH với nữ và 35 năm với nam, cũng thuộc nhóm cao nhất thế giới. Như vậy, tỷ lệ tích lũy cho mỗi năm đóng BHXH khoảng 2,14% với nam và 2,5% với nữ, trong khi các nước như Trung Quốc, Hàn Quốc chỉ được tính 1% và bình quân của thế giới là 1,7%.

Tỷ lệ đóng cao và hưởng cao, nhưng lương hưu thực tế của người lao động lại thấp. Mức lương hưu bình quân hiện chỉ đạt 5,4 triệu đồng. Nguyên nhân là tiền lương làm căn cứ đóng BHXH rất thấp.

Luật đã quy định từ năm 2018 trở đi, tiền lương tính đóng BHXH gồm tổng mức lương, phụ cấp lương và khoản bổ sung khác ổn định, thường xuyên được ghi trong hợp đồng lao động nhằm từng bước tiệm cận tiền lương, thu nhập thực tế của lao động. Song nhiều doanh nghiệp thực thi không đầy đủ, tách thu nhập của lao động thành nhiều khoản phụ cấp, trợ cấp để không phải tính đóng BHXH.

"Có doanh nghiệp tách thành hàng chục khoản phụ cấp, phúc lợi để không phải tính đóng BHXH", ông Cường nêu thực tế, thêm rằng nền lương đóng BHXH thấp đã ảnh hưởng trực tiếp tới tiền hưởng các chế độ ốm đau, thai sản, đặc biệt là tiền lương hưu sau này của người lao động.

Thống kê năm 2022, tiền lương làm căn cứ tính đóng BHXH của lao động chỉ đạt 5,7 triệu đồng, tăng 1,4 triệu so với năm 2016 - thời điểm Luật Bảo hiểm xã hội hiện hành có hiệu lực. Nhiều doanh nghiệp tồn tại ba loại thu nhập: loại làm căn cứ đóng BHXH, loại để quyết toán và thu nhập thực tế. Có doanh nghiệp trưng hơn 100 loại phụ cấp lẫn phúc lợi và gần như không thể tính đóng BHXH.

Dự thảo Luật Bảo hiểm xã hội sửa đổi dự kiến trình Quốc hội tại kỳ họp 6 đang diễn ra, thông qua tháng 5/2024 và có hiệu lực từ 1/1/2025.

Lý giải thêm về vấn đề này, dẫn từ Tuổi Trẻ, theo hồ sơ dự thảo Luật BHXH (sửa đổi), Bộ LĐ-TB&XH nhận định Việt Nam là một trong những nước có tỉ lệ đóng BHXH cao và cũng có tỉ lệ hưởng lương hưu cao nhất khu vực, nhóm đầu thế giới với 75% (Trung Quốc, Hàn Quốc là 40%).

Theo đánh giá của bộ, mức đóng - hưởng BHXH của các nước rất khác nhau, không cùng mặt bằng nên không thể so sánh. Ví dụ ASEAN đang tính toán, khuyến khích các nước thành viên đảm bảo tính bền vững, lâu dài của hệ thống hưu trí cần có lộ trình tăng tuổi nghỉ hưu, tăng mức đóng, giảm tỉ lệ hưởng (trung bình 40 - 60%).

Về lâu dài, nếu giảm tỉ lệ đóng BHXH sẽ đồng nghĩa với việc giảm tỉ lệ hưởng các chế độ BHXH, trong đó có lương hưu. Ngoài ra, tiền lương làm căn cứ đóng BHXH bắt buộc không cao, đơn cử năm 2022 chỉ 5,73 triệu đồng/tháng nên mức lương hưu bình quân của người hưởng lương hưu hiện nay cũng chỉ khoảng 5,4 triệu đồng/người/tháng.

Bộ LĐ-TB&XH cũng nhận định vẫn còn tình trạng doanh nghiệp trả thu nhập cho người lao động rất cao nhưng mức tiền lương đóng BHXH bắt buộc rất thấp dẫn đến lương hưu thấp.