Smartphone có thể là “ký sinh trùng hiện đại” theo góc nhìn tiến hóa

Smartphone có thể là ký sinh trùng hiện đại nếu nhìn dưới góc độ tiến hóa sinh học. Nhận định này được đưa ra bởi Rachael L. Brown - Phó Giáo sư Triết học và Rob Brooks - Giáo sư tiến hóa tại Úc, trong bài viết học thuật đăng trên tạp chí Australasian Journal of Philosophy.

Theo họ, smartphone ngày nay đáp ứng đầy đủ định nghĩa sinh học về ký sinh trùng. Chúng sống dựa vào một mối quan hệ gần gũi với vật chủ là con người. Chúng thu lợi từ thời gian, sự chú ý và thông tin cá nhân. Ngược lại, người dùng phải chịu tổn hại về sức khỏe tinh thần, giấc ngủ, trí nhớ và các mối quan hệ xã hội.

Quan niệm này dựa trên sự so sánh với tự nhiên. Trong sinh học, một loài được xem là ký sinh khi nó sống nhờ vào một loài khác, hút lấy nguồn lực từ vật chủ mà không đem lại lợi ích. Chí, sán hoặc bọ chét là những ví dụ quen thuộc. Trong khi đó, các vi khuẩn đường ruột là ví dụ của mối quan hệ cộng sinh, nơi cả hai bên cùng hưởng lợi.

Smartphone từng là một công cụ hữu ích cho con người. Người dùng nhận được sự tiện lợi trong liên lạc, dẫn đường, lưu trữ và chia sẻ thông tin. Đổi lại, thiết bị thu thập dữ liệu hành vi để cải thiện trải nghiệm. Nhưng các chuyên gia lập luận rằng mối quan hệ này đã trở nên mất cân bằng.

Smartphone có thể là ký sinh trùng hiện đại khi những ứng dụng phổ biến nhất hiện nay được thiết kế chủ yếu để phục vụ lợi ích kinh tế của nhà phát triển. Các tính năng gây nghiện như cuộn không dứt, thông báo ngắt quãng, cá nhân hóa nội dung và tạo cảm giác sợ bị bỏ lỡ khiến người dùng khó rời mắt khỏi màn hình.

Người dùng tưởng như đang điều khiển thiết bị, nhưng thực chất đang bị điều khiển. Dữ liệu cá nhân được thu thập, phân tích, rồi bán lại cho các nhà quảng cáo. Toàn bộ mô hình kinh doanh của các công ty công nghệ dựa vào việc giữ người dùng trên nền tảng càng lâu càng tốt.

Tác giả ví mối quan hệ này với một hệ sinh thái tự nhiên. Trên rạn san hô Great Barrier, cá lớn cho phép cá lau chùi tiếp cận để loại bỏ ký sinh và vảy chết. Đây là một mối quan hệ cộng sinh. Tuy nhiên, đôi khi cá lau chùi ăn gian và cắn vào thịt cá lớn. Khi đó, cá lớn sẽ đuổi chúng đi. Hành vi này được gọi là cơ chế duy trì cân bằng trong mối quan hệ sinh học.

Đối với con người, điều này có nghĩa là cần có cơ chế để ngăn chặn hành vi khai thác quá mức của công nghệ. Nhưng khác với cá, người dùng không thể dễ dàng nhận ra mình đang bị lạm dụng. Thuật toán, giao diện và hành vi thiết kế đều ẩn giấu và không minh bạch.

Ngay cả khi nhận thức được vấn đề, việc cắt đứt với smartphone không đơn giản. Người dùng hiện phụ thuộc vào thiết bị cho mọi khía cạnh trong đời sống. Từ ghi chú, chụp ảnh, định vị, lưu trữ sự kiện cho đến truy cập tài khoản ngân hàng, dịch vụ chính phủ, giáo dục hay y tế đều qua ứng dụng trên điện thoại.

Một số nghiên cứu chỉ ra rằng sự phụ thuộc lâu dài này có thể làm thay đổi cách ghi nhớ và tư duy của người dùng. Người ta không còn nhớ thông tin trực tiếp mà phụ thuộc vào thiết bị để lưu trữ và truy xuất.

Câu hỏi đặt ra là liệu người dùng có thể khôi phục mối quan hệ cân bằng với thiết bị của mình hay không. Các tác giả cho rằng lựa chọn cá nhân là không đủ vì sự chênh lệch quá lớn về thông tin và quyền lực giữa người dùng và các công ty công nghệ.

Cần có hành động tập thể và chính sách pháp lý để điều chỉnh. Ví dụ như lệnh cấm mạng xã hội đối với trẻ em dưới 16 tuổi tại Úc là một trong những bước đầu. Tuy nhiên, họ cho rằng cần thêm quy định mạnh mẽ hơn về việc thiết kế tính năng gây nghiện và thu thập dữ liệu cá nhân.

Smartphone có thể là ký sinh trùng hiện đại không phải vì chúng hút máu hay chất dinh dưỡng mà vì chúng hút sự chú ý, thao túng hành vi và khiến người dùng lệ thuộc. Khi công nghệ không còn phục vụ người dùng mà bắt người dùng phục vụ nó, đó là lúc mối quan hệ đã trở thành ký sinh.